Шеснаесет години по откривањето на новиот минерал во близина на Лозница, јадаритот го привлече вниманието на српската јавност, а по неколкунеделни протести и блокади на патиштата во 2021 година, српската влада одлучи да го запре проектот поддржан од Rio Tinto Ltd за отворање рудник.
„Укината е Уредбата за утврдување на Просторен план на специјалното наменско подрачје за реализација на проектот за експлоатација и преработка на минералот јадарит Јадар од 13 февруари 2020 година.
„Просторниот план е укинат и повеќе не постои. Поради тоа, поништени се сите управни акти поврзани со фирмата Rio Tinto Ltd, односно подружницата Рио Сава Експлорејшн, сите дозволи и сите. Ставивме крај на Rio Tinto Ltd во Србија.
„Никогаш не сме имале договори, како што кажавме многу пати“, изјави српската премиерка Ана Брнабиќ по владината седница.
За наоѓалиштето на литиум и бор, кое се наоѓа на околу 120 километри од Белград во западна Србија, во изминатите два месеци можеше да се слушне повеќе од кога било досега.
Активистите за заштита на животната средина одржаа неколку протести против најавата за отворање рудници и јаловина, а мултинационалната компанија Рио Тинто, која поседува 100% од проектот Јадар, рече дека „работи на тоа да влијанието врз животната средина биде во рамка на законските решенија во Србија“.
Поради високата концентрација на литиум и бор на тон ископана руда, Јадар е рангиран како едно од најважните наоѓалишта на литиум во светот.
Под притисок на еколошките протести, властите во Србија го повлекоа претходниот Закон за експропријација и по итна постапка го изменија Законот за референдум.
Претходно претседателот на Србија, Александар Вучиќ изјави дека „умира од смеа“ кога протестираат поради Јадарит, а Србија нема ниту море, ниту други природни ресурси кои веднаш би можеле да ѝ донесат милиони.
„Демонстрираат во западна Србија поради Rio Tinto Ltd и велат дека таму ќе има катастрофа. Таму нема да случи катастрофа“, изјави Вучиќ за ТВ Хепи.
Но, претседателот на Србија на 14 декември изјави дека има информации оти Собранието на општина Лозница ќе го укине просторниот план со кој се предвидува изградба на рудникот.
„Мислам дека утре или задутре собранието на градот Лозница ќе донесе одлука за укинување на просторниот план кој е веќе донесен, па со Rio Tinto Ltd и со сите други во иднина ќе разговараме поинаку“, рече Вучиќ на седницата на Владата на Србија.
Што е јадарит?
Рудата го добила името по реката Јадар, во чија близина се планините Цер и реката Дрина.
Јадарит е литиум натриум боросиликат (lithium sodium borosilicate) – LiNaSiB3O7 (OH), кој од корисни компоненти содржи литиум и бор.
Откриен е во 2004 година, а Меѓународната минерална асоцијација официјално го призна како нов минерал во ноември 2006 година.
Откриен е само во Србија и само во наоѓалиштето „Јадар“ кај Лозница“, изјави за Би-Би-Си Владимир Симиќ, професор на Рударско-геолошкиот факултет.
„Јадаритот првенствено може да се користи за производство на соединенија на литиум – литиум карбонат, литиум хлорид или литиум хидроксид, кои се користат во керамиката, стаклото, батериите, лубрикантите и многу други индустрии.”
Слично наоѓалиште не постојат никаде во светот, но литиумот се добива и од континентални солени раствори (Боливија, Чиле, Аргентина) или од цврсти карпи – пегматит (Австралија, Русија, Канада, Австрија), или од двата извора (Америка и Кина).
„Се проценува дека во наоѓалиштетот Јадро се наоѓа близу 10 отсто од истражените ресурси на литиум во светот, што секако има значителна вредност“, додаде професорот.
Што може да извлече Србија од тоа?
„Прво Србија би можела да има значително производство на литиум и бор кога ќе се исполнат условите за тоа, а можеби и фабрика за електрични батерии, можеби еден ден фабрика за електрични возила“, посочува Симиќ.
Проектот „Јадар“.
„Јадар“ е истражувачки проект од светска класа за наоѓалишта на литиум и бор, се вели во проспектот на рударската компанија Рио Тинто, една од најголемите рударски и металуршки корпорации во светот.
Наоѓалиштето на новиот минерал јадарит е откриено во 2004 година од страна на геолозите на компанијата.
Иако проектот на Rio Tinto Ltd во моментов вклучува само изградба на рудник и фабрика за преработка на руда, Вучиќ изјави дека „нема да дозволи никакво дупчење додека не ја изградат најголемата фабрика за батерии за електрични автомобили, за да се прават батерии овде“.
Доколку се реализира проектот, таму ќе се направат три финални производи – литиум карбонат од кој се прават батерии и електрични возила, потоа борна киселина и натриум сулфат.
Во проектот, кој моментално е во фаза на физибилити студија, се инвестирани или обврзани 450 милиони американски долари.
Литиумот и боратите се неопходни за нашиот секојдневен живот и за иднината со ниска содржина на јаглерод.
Боратите се составен дел од производството на стаклена волна, стакло, керамика, вештачки ѓубрива, детергенти, конзерванси за дрво и голем број други производи кои секојдневно се користат.
Што велат еколозите?
Бројни еколошки активисти се противат на проектот, велејќи дека може да биде штетен за животната средина.
„Климатските експерти тврдат дека отворањето рудник во оваа област би било многу лошо решение за интересите на локалната заедница.
„За потребите на рудникот потребно е да се испумпуваат големи количини вода, што може да доведе до суша во текот на летото и поплави во сезоната на дождови“, изјави за „Данас“ Мирослав Мијатовиќ, претседател на антикорупцискиот тим во Подриње.
„Покрај тоа, токсичниот коктел од хемикалии што се користи за екстракција на литиум од земјата, исто така, може да се инфилтрира во блиските реки, потоци и доводи на вода“, додаде Мијатовиќ.
Rio Tinto Ltd објави дека развила иновативна технологија која ќе биде во служба на животната средина.
Никола Шуњиќ од компанијата Rio Tinto Ltd во Србија изјави дека сеопфатна студија која ќе ги испита потенцијалните влијанија врз животната средина ќе биде завршена „до средината на оваа година“.
„Работиме на тоа влијанието врз животната средина да биде во границите дозволени со законските решенија во Србија“, изјави Суњиќ за Данас.
Изминативе месеци започна процесот на откуп на земјиштето од локалното население, а допрва ќе се добиваат бројни дозволи од државата.
Што вели државата?
Владата на Србија соопшти дека развојот на проектот е од големо значење за Србија и Лозница и дека „само во фазата на изградба на рудници и преработувачки погони ќе бидат ангажирани повеќе од 2.100 работници“.
Министерката за рударство и енергетика Зорана Михајловиќ изјави дека сите проекти што ќе се реализираат во оваа област ќе треба да ги исполнуваат највисоките еколошки стандарди, за да се усогласи економскиот развој и да се зачува здравата животна средина.
„Има многу дилеми и прашања поврзани со, да речеме, Јадарит, но она што можам со сигурност да го кажам – Владата на Србија нема да потпише никаков договор доколку во целост не се исполнат сите еколошки стандарди.
Тоа е во заеднички интерес на сите нас и затоа е многу лошо кога некои се обидуваат да го политизираат ова прашање“, рече Михајловиќ.
Тоа важи и за експлоатацијата, но и за фабриката што би го преработувала, додаде таа.
„Не е во интерес да се уништи дел од Србија за да се заработат огромни пари, без разлика што потенцијалот е огромен (…), но сѐ мора да биде со помодерни и најдобри технологии, без разлика колку чинат, за да ја одржуваме животната средина чиста“, нагласи министерката.
Поранешниот министер Александар Антиќ пред една година изјави дека се проценува дека вредноста на оваа инвестиција „може да биде 1,5 милијарди долари“.
Абориџини и Нова Гвинеја
Британско-австралискиот гигант, кој работи речиси век и половина, не наиде само на протести и несогласувања од локалното население во Србија.
Во септември минатата година компанијата беше обвинета за загадување на реките во Папуа Нова Гвинеја со испуштање токсични материи, пишуваше Би-Би-Си.
Повеќе од 150 жители на Бугенвил се пожалиле дека постапките на Rio Tinto Ltd предизвикале здравствени проблеми за 12.000 луѓе кои живеат во областа.
Ова се случило веднаш откако директорот и двајца генерални директори на оваа компанија поднеле оставки по скандалот со уништувањето на светското културно наследство на Абориџините.
Рудниците на компанијата во Западна Австралија ги уништиле пештерите на овие домородци стари 46.000 години.
Протестите на социјалните мрежи ги поддржа и првиот тенисер на Србија, Новак Ѓоковиќ, кој политички не се појавува често. Тој на својот Инстаграм профил објави фотографија од протестот и напиша:
„Чистиот воздух, водата и храната се клучот за здравјето. Без тоа, секој збор за „здравје“ е излишен.
